در تاریخ موسیقى ایرانى دو نظام مختلف بچشم مى‌خورد. یکى نظام ادوارى است که در آن همهٔ آهنگ‌ها و بطورکلى موسیقى ایرانى را شامل مجموعههایى بنام ادوار مى‌دانستند و براى آنها قواعد و ساختار ویژه‌اى قائل بودند و دیگرى نظام دستگاهى است که بعد از نظام ادوارى بنیان گرفته و در هفت گروه بنام دستگاه قرار دارد.
نظام ادوارى ظاهراً تا سدهٔ ۱۳ هجرى (۱۹ میلادی) استمرار یافته و سپس جاى خود را به نظام دستگاهى داده است. نظام ادوارى نظامى بود علمى و منطقى که زیرساز هنرى استوارى داشت و معلوم نیست چه دلیل و انگیزه‌اى موجب تغییر آن شده است. بهترین و کامل‌ترین اثرى که مى‌تواند نظام ادوارى را توجیه و تفسیر کند، کتاب‌الادوار صفى‌الدین ارموى است.
دستگاه ایرانى هم ردیف راگاى هندى یا مقام در موسیقى ترکى – عربى است و در غرب به مُد ترجمه مى‌شود؛ اما هیچیک از آنها مفهوم درست یک دستگاه را نمى‌رساند. شرایط زندگى در دوران معاصر، اجراهاى کوتاه‌تر و مختصرتر را اقتضا مى‌کند. و اجراهاى دراز مدتى که در گذشته از خواننده و نوازنده، انتظار مى‌رفت وجود ندارد. لذا دستگاه‌هاى مطوّل قرن نوزده به‌تدریج مختصرتر عرضه مى‌شوند.
نخستین کتابى که در آن نظام دستگاهى به تصریح دیده مى‌شود، بحورالالحان فرصت شیرازى تألیف محمد نصیر حسینى ملقب به فرصته‌الدوله است که در سال ۱۳۳۹ هـ . ق درگذشته است.
تغییر نظام ادوارى به نظام دستگاهى در موسیقى ایرانى باید در فاصلهٔ سال‌هاى ۱۲۷۸ تا ۱۳۲۲ یا به‌عبارت دیگر در اواخر سدهٔ سیزدهم تا حدود نیمهٔ سدهٔ چهاردهم هجرى صورت گرفته باشد. این دوره مطابق است با دوران اخیر قاجاریه، ناصرالدین‌شاه تا محمدعلى شاه.
تکوین یا بینان‌گذارى ردیف هفت دستگاه موسیقى ایرانى را به خاندان على‌اکبر فراهانى معروف به خاندان هنر نسبت داده‌اند. از آخرین افراد این خاندان برادران شهنازى هستند که هر دو از نوازندگان طراز اول تار به‌شمار مى‌رفته‌اند.
موسیقى سنتى ایران از تعدادى ملودى بنام گوشه تشکیل شده که هر یک بازگوکنندهٔ حالات خاصى است. گوشه‌ەا بر مبناى همگونى و اشتراک حالات متوالى نت‌هایشان به مجموعههایى دسته‌بندى مى‌شوند که به آنها دستگاه مى‌گویند. دستگاه به آوازى مى‌گویند که طرز بستن درجات گام و فواصل جزء آن به گام دیگرى شبیه نباشد.
هفت دستگاه موسیقى ایرانى عبارتند از: شور – همایون – چهارگاه – سه‌گاه – ماهور – نوا – راست پنجگاه.
در مورد ترتیب دستگاه‌ها نظرات متفاوتى وجود دارد. اما اگر بخواهیم دستگاه‌ها را از جهت اهمیت ان طبقه‌بندیى کنیم،
ترتیب زیر به‌نظر صحیح مى‌رسد:
شور
همایون
ماهور
چهارگاه
سه‌گاه
راست پنجگاه
نوا
در میان این دستگاه‌ها بعضى داراى گوشه‌هاى مفصل و زیادند و لذا این دستگاه‌ها به بخش‌هاى کوچک‌ترى تقسیم مى‌شوند که آنها را نغمه گویند. گوشه‌ها معمولاً از چند نُت تجاوز نمى‌کنند و داراى تقسیمات جزء نیستند. اگر موسیقى ایران را مملکتى فرض کنیم، دستگاه را به استان، نغمه را شهر و گوشه را به خانه مى‌توان تعبیر کرد.
در میان دستگاه‌هاى موسیقى ایرانى شور از همه بزرگتر است. مهمترین راه تشخیص دستگاه‌ها و آوازهاى موسیقى ایرانى و لذت بردن از آنها، آموزش طولانی، علمى و حرفه‌اى این نوع موسیقى است. تمرینات مکرر و اجراهاى گوناگون نیز به این امر کمک مى‌کند. در این صورت با شنیدن بخش کوتاهى از هر قطعه نوع دستگاه و یا گوشه آن مشخص خواهد بود.
همچنین یاد گرفتن ترانه‌ها و تصنیف‌هاى متوالى که در دستگاه و آوازهاى مختلف نوشته شده، راه دیگر تشخیص موسیقى ایرانى است.
