معماری عهد باستان
فلات ایران، محل اقامتگاه های کوهستان کهن است که تاریخ آن به متجاوز از دوازده هزار سال پیش از میلاد می رسد. ظاهرا نخستین جمعیت های شناخته شده پیش از تاریخ ایران در روستاهای کوچکی که به طور گسترده ای پراکنده بود زندگی می کردند. در درازای روزگار بسیار کهن، فشار و تاثیر محیط مشترک واکنش های همانندی را به وجود آورد که نتیجه ی آن پیدایش رسوم و باورها و نهاد های مشابه بود. همین که این واحد های تمدنی، پا را از مراحل اولیه شکار و گردآوری خوراک بیرون نهادند، خودکفایی آنها کمتر گشته، وابستگی شان به یکدیگر بیشتر گردید.
روابط با مردم دشت بین النهرین که به سرعت رشد یافته بودند، هرچند در مرحله ی اول دشمنانه بود، ولی به تدریج ثمربخش گردید. هدف های مذهبی که برای معماری بسیار حیاتی می نمود شاید اساسا بر روی فلات به وجود آمده است، سپس به دشت ها و زمین های هموار راه یافته و پس از آنکه در آنجا نضج گرفته، دوباره نزد ایرانیان فلات بازگشته باشد. از برکت این سیر و دگرگونی محتوای آن گسترش یافته و به کمال رسید. برای مردم فلات ایران این دوره از نظر امور دنیوی پیشی گرفته و از لحاظ هنر برتری قایلند. دهکده های کشاورزی این مردم که شامل خانه های کوچک با شالوده های سنگی و دیوار از گل کوفته بود و تاریخ آنها به ۸.۰۰۰ تا ۱۰.۰۰۰ سال پیش از میلاد می رسد، به وسیله هیات های علمی دانشگاه شیکاگو به سرپرستی پروفسور بریدوود حفاری شد. هرچند این بناهای ناچیز را نمی توان نشانه های معماری به حساب آورد ولی جانشینان آنها ضروری به شمار می آیند .
سفال منقوش و خانه ها و مجسمه های ریز که در هزاره هشتم در سیالک و پیش از آن در آداب تکامل یافته تقدم فرهنگی این مردم را نشان می دهد. در هزاره هفتم پیش از میلاد در صنعت صفال سازی منقوش که با تکنیک خود، اشیای نازک و محکم تولید می کرد از نظر زیبایی و تزئینات خیالی پیشرفت حاصل شد. تزئین ظرف های نخستین، فریضه ی تکامل طبیعی را نمایش می دهد: مجسمه های کوچک سمبلیک که روشن و موافق با هدف هستند، رمزهای نمایشی برای جلب آب و باروری است. صفات روشنی و ظرافت و تخیلات تزئین مربوط به باروری و برتری که در این هنر پیش از تاریخ نموده شده به عنوان ویژگی همیشگی هنر ایرانی پابرجا مانده است. بخش عمده ی کهن ترین نمونه های بناهای شناخته شده در ایران در دره های غربی و گاهی به فاصله کمی در خاور کوه های زاگرس قرار دارد. این بناها همگی مربوط به جامعه های اولیه دوران نوسنگی است.
همه ی این تمدن ها در یک سرزمین کوهستانی در سمت خاور مستقر بوده است. این ناحیه کوهستانی جایی بجز ایران نمی تواند باشد. یکی از جالب ترین بناهای شناخته شده در خود ان سرزمین کوهستانی در سیالک بود که تاریخ آن پیش از هزاره هفتم است.
کهن ترین اقامتگاه این محل که تاریخ آن پیش از هزاره هشتم است، ظاهرا فقط شامل کلبه هایی بوده که از شاخه های درخت درست شده بود. در هر حال ساکنان این کلبه ها به یک گونه باغداری اشتغال داشته، گاو و گوسفند را اهلی ساخته بودند. گذشته از آن برای خود سه گونه سفال دست ساز تولید می کردند که اگر جنبه ابتدایی داشته خالی از ارزش هنری نبوده است. سطح یک نوع از این سفال ها سیاه و سطح گونه دیگر قرمز است. نوع سوم دارای نقوشی ابتدایی با خط های مناسب بوده که خط های سیاهی هم در آنها به چشم می خورد. در مرحله بعدی است که ساختمان با خشت آغاز گردید. برین طریق که چانه ای از گل را با دست به شکل بیضی در آورده و در برابر آفتاب خشک می کردند. در هر حال، حتی در این مرحله برای بهبود فن ساختمان اندیشه را به کار انداخته بودند، چه در لبه این نوع خشت با انگشت سوراخهایی ایجاد کرده بودند تا برای استحکام بیشتر گل ملاط تا ژرفای بیشتری داخل شود. دیوار اتاق ها با رنگ قرمز که مخلوطی از اکسید آهن و آب میوه بود رنگ آمیزی می گردید.
خشت و آجر جدید چهار گوش که اطراف آن مسطح است و در قالب زده می شود، در هزاره ششم آشکار شد. ظاهرا این نوآوری نیز از ابداعات ایرانیان بوده است. معبد تپه گوران شمال شرقی بین النهرین حدود ۶.۰۰۰ سال پیش از میلاد وضع معماری مشخص و روشنی را نشان می دهد(گرفته شده از سبک معماری ایرانی است) که درگاه آن ابتدایی است و با اتاق نماهای داخلی و پشت بندهای خارجی آن برابری دقیق دارد. بعلاوه رنگ آمیزی بدوی بناهای پیشین که عموما قرمز یکدست است، در اینجا گسترش یافته و با رنگ های قهوه ای متمایل به قرمز و ارغوانی، قرمز نارنجی غنی گردیده است.
در هزاره ششم پیش از میلاد پدیدار شدن شهرهای بزرگ بین النهرین پیشرفت مهمی را در تمدن نشان می دهد. این مراکز شهرنشینی و جابجایی جامعه های کوچک کشاورزی اولیه را که پیش از این سرچشمه پیشرفت و ترقی بود باعث گردید. این شهرها هم از نظر گسترش و هم از لحاظ جمعیت بزرگ بوده و تاسیسات اداری پیچیده و قانون هایی جمع آوری شده و شغل های گوناگون را شامل می شدند و بازرگانی پویا با دیگر مراکز جمعیت داشته اند. چنین تماسی که بین این مراکز جمعیت به وجود آمده پیشرفت اقتصادی را سبب می شد و نشر فرهنگ را بر می انگیخت و از همه ی اینها کوشش های ذهنی و بینش هنری جدیدی پدیدار گردید که به تدریج این تمدن ها را ایران و بین النهرین از هم وام گرفتند. فن معماری در این پیشرفت ها سهیم بود. کارهای برجسته ی معماری، زیگورات های بزرگ و کاخ ها و معبدهای پر کاربرد بود. نمونه ی این معبدها در «ورکا» و خوزستان می باشد. دیوارهای خارجی بنا با برجستگی ها و فرورفتگی های گوناگونی یافته و تزئینات رنگین به جرزهای ستون مانند جلوه بخشیده بود. این نوع تزئین با فن موزائیک سازی نادری اجرا شده بود.
