تبعیض و فقر و نابرابری در جهان اسلام

پروفسور ای. آر. مومین: نزدیک به 70 درصد منابع انرژی جهان و 65 درصد ذخایر گاز طبیعی در کشورهای مسلمان واقع شده است. به رغم وجود این ثروت وسیع و طبیعی، اکثر کشورهای مسلمان در زمره فقیرترین کشورهای جهان قرار دارند. بیش از 40 درصد جمعیت کل کشورهای مسلمان که خود 40 تا 45 درصد جمعیت جهان را تشکیل می دهند، در فقر معیشت می کنند.

خاورمیانه و شمال آفریقا، یعنی محل تجمع اکثر مسلمانان، اقامتگاه نزدیک به 70 درصد فقرای کل جهان است. این افراد با کمتر از دو دلار در روز، زندگی می کنند. جالب اینجاست که سه تا از 10 کشور با بیشترین نرخ رشد تولید ناخالص داخلی، مسلمان هستند و البته سه تا از کم رشدترین کشورهای جهان نیز مسلمان هستند. درصد مردمی که در کشورهای اسلامی، در شرایط زیر خط فقر زندگی می کنند به این صورت است:

سیرالئون: 70.2 درصد، جمهوری چاد: 64 درصد، نیجر: 60.9 درصد، گامبیا: 61.3 درصد، نیجریه: 61 درصد، مالی: 50.4 درصد، سودان: 50 درصد، سومالی: 46 درصد، تاجیکستان: 35.6 درصد، قرقیزستان: 33.7 درصد، پاکستان: 32.6 درصد، مصر: 26 درصد، الجزایر: 22.6 درصد و ازبکستان: 17 درصد.

گزارش توسعه انسانی اعراب در سال 2009 بر عدم امنیت اقتصادی توأمان با فقر به عنوان دو دیدگاه مرتبط، تمرکز کرده است. فقر درآمد و فقر بشر، فقر درآمد، میزان بهره مندی مردم از کالاها و خدماتی است که در هزینه مصرف سرانه واقعی تعریف شده است. فقر درآمد شامل هر دو بعد فقر بین المللی یعنی همان دو دلار در روز می شود و هم خط فقر داخلی. از سوی دیگر فقر  بشری، هم شامل درآمد و هم سایر ابعاد مهم زندگی می شود مانند آموزش، بهداشت و آزادی سیاسی.

بر اساس برآوردهای گزارش، نرخ فقر کلی در منطقه عرب، 39.9 درصد است و شمار اعرابی که در فقر زندگی می کنند، ممکن است به 65 میلیون یا حدود 20 درصد کل جمعیت منطقه برسد. نرخ کلی فقر در دنیای عرب از 59.5 درصد در یمن و 40 درصد در مصر و در 30 تا 28.6 درصد در لبنان و سوریه است. تنها در سومالی، پنج میلیون نفر در فقر زندگی می کنند.

فقر درآمد و احساس عدم امنیتی که با آن عجین است، در مناطق حومه بیشتر شیوع دارد اما در کشورهای عربی، فقر بشری بیش از آنکه در محرومیت از فرصت ها و امکانات مشخص باشد، به مراتب بیشتر از فقر درآمد شیوع دارد. این گزارش نشان داده است که اکثر کشورهای عربی طی دو دهه گذشته از نابرابری و محرومیت اجتماعی فزاینده رنج برده اند.

بر اساس گزارش، به رغم منابع طبیعی فراوان، گرسنگی و سوءتغذیه در کشورهای عرب افزایش یافته است. طبق آمار به دست آمده از سازمان غذا و کشاورزی (فائو)، نسبت مردم دچار سوءتغذیه در کشورهای عربی به نسبت کل جمعیت این کشورها پایین است اما با این حال بعد از منطقه جنوب صحرای آفریقا، در جایگاه دوم مناطقی قرار دارد که نرخ مردم دچار سوءتغذیه در آن، از اوایل دهه 90 تا امروز، رشد کرده و از 19.8 میلیون نفر در سال های 19921990 به 22.5 میلیون در سال 2004-2002 رسیده است.

در گزارش آمده که دلایل اصلی و مستقیم گرسنگی در دنیای عرب، فقر، اشتغال خارجی ها، درگیری های داخلی و سیاستگذاری های اقتصادی برای مقابله با جهانی سازی بوده است.

نرخ فقر و نابرابری در اندونزی به شدت بالاست. طبق برآوردهای رسمی 11.7 درصد جمعیت کشور زیر خط فقر زندگی می کنند. در واقع، نزدیک به یک سوم مردم اندونزی با کمتر از دو دلار، روز را به شب می رسانند. از سوی دیگر سطح درآمد فوق پولدارها بالا و بالاتر می رود و فاصله بین فقیر و غنی وسیع تر می شود. اگرچه مصرف آن 20 درصد ثروتمند کشور 5.9 درصد رشد کرده، سهم 40 درصد خانوارهای فقیر، تنها 1.3 درصد بوده است.

برند معروف ماشین اسپرت لوکس لامبورگینی در سال 2009 اولین مغازه اش را در اندونزی گشود و امروزه اندونزی، سومین بازار بزرگ لامبورگینی در منطقه آسیا – اقیانوسیه است. فاصله بین فقیر و غنی کاملا در سبک زندگی لوکس فوق پولدارهای اندونزی مشخص است. پولدارهای آنچنانی اندونزی علاقه شدیدی به پز دادن و نشان دادن کیف دستی های هرمس و شانل و لویی ویتون شان دارند که از 1000 تا 50 هزار دلار قیمت دارد.

در چند کشور مسلمان، گروه ها و اقلیت های قومی از وضع نامساعد رنج می برند، به حاشیه رانده شده اند و از تبعیض های گسترده، بدنام سازی و طردشضدگی عذاب می کشند. الاخدام (جمع مکسر خادم به معنی خدمتکار) از حاشیه ای ترین اقوام در یمن هستند. اگرچه در کشورهای مسلمان عرب زبان، با پوست تیره و قد و قامت تقریبا کوتاه و دیگر مشخصات فیزیکی بارزشان، آنها راغ از جمعیت اصلی تمییز می بخشد.

بر اساس یافته های برخی محققان، «خدام»، نوادگان مهاجمان اتیوپیایی هستند که حدود 15قرن پیش برای مدت کوتاهی یمن را تصرف کرده بودند. برآورد شده که تعدادشان بین نیم تا یک میلیون باشد و مرکز تجمع شان نیز زاغه های تفکیک شده در حاشیه صنعا و شهرهای دیگر است. آنها با کار کردن در مشاغل دون و کم درآمد از قبیل جارو کردن خیابان ها، شستن توالت ها و جمع آوری زباله، به معیشت ادامه می دهند. خدام را غیرقابل لمس می نامند و با آنها رفتار قت انگیزی می شود. تعداد بسیار کمی از این گروه به مدرسه می روند.

در دو دهه اخیر، دولت کشورهایی که اکثریت جمعیت شان مسلمان است، سازمان همکاری های اسلامی، بانک توسعه اسلامی و تشکل های مردم نها و گروه های حقوق بشری توجه ویژه ای به نابرابری در کشورهای اسلامی مبذول داشته اند.

سیاست ها و برنامه های گسترده ای از قبیل انتقال نقدی مشروط، قرضه های کوچک بهره برداری از منابع اوقاف و طرح هایی با هدف ایجاد اشتغال برای جوانان و ارائه یارانه به کشاورزان، اتخاذ شده است.

بعضی از کشورهای مسلمان از جمله بنگلادش، اندونزی مصر، ترکیه و مراکش برنامه های انتقال نقدی مشروط با هدف کاهش نرخ فقر را راه اندازی کرده اند.

در سال 2007 بانک توسعه اسلامی مستقر در جده، یک صندوق کاهش فقر راه اندازی کرد که صندوق همبستگی اسلامی به منظور توسعه نام گرفت و سرمایه مورد نظر آن 10 میلیارد دلار بود. نخستین هدف راه اندازی این صندوق کاهش نرخ فقر در کشورهای عضو بود و قرار بود این مهم به واسطه از بین بردن گرسنگی، بیماری ها و بی سوادی و کاهش نرخ بیکاری میسر شود.

بنگلادش، یکی از فقیرترین کشورهای جهان است که پیشرفت چشمگیری در کاهش فقر و توسعه انسانی داشته است. درصد مردم بنگلادش که زیر خط فقر زندگی می کنند از 49 درصد در سال 1999 به 32 درصد در سال 2010 رسیده است. مرگ و میر نوزادان به نصف رسیده و از 97 در هر هزار نوزاد به 37 در نوز هزار نوزاد رسیده است. در همان دوران مرگ و میر کودکان به اندازه دو سوم و مرگ و میر مادران به اندازه سه چهارم کاهش پیدا کرده است.

طی سال های 1990 تا 2010، امید به زندگی 10 سال افزایش یافته است و از 59 سال به 69 سال رسیده است. مهمتر از آن، افزایش امید به زندگی به نفع هر دو گروه فقیر و غنی تمام شده است.

ثبت نام در مدارس از 45 درصد در سال 2000 به بیش از 90 درصد در سال 2005 رسید. شاخص های اجتماعی مانند امید به زندگی، نرخ مرگ و میر کودکان و مادران، مراقبت های بهداشتی، آموزش و پرورش و برابری جنسیتی، تاثیر بسزایی در تسکین فقر و نابرابری اجتماعی دارد.

کارایی بنگلادش بهتر است هند بوده است، با اینکه درآمد سرانه هند تقریبا دو برابر بنگلادش است. بنگلادش حدود 12 درصد مخارج عمومی اش را به ایمنی خالص اجتماعی، از جمله مواد غذایی برای کار، انتقال پول و برنامه های تغذیه مستقیم تخصیص داده است.

دو تشکل مردم نهاد براک و بانک گرامین، نقش اصلی را در تخفیف فقر این کشور بازی کرده اند. براک (BRAC) یک سازمان توسعه بین المللی در بنگلادش، بزرگترین سازمان توسعه غیر دولتی است که به وسیله سر فاضل حسن عابد در سال 1972 تاسیس شد. هدف اصلی BRAC نشان کردن فقیرترین فقرا، به خصوص زنان، و بیرون کشاندن آنها از فقر و بی سوادی و توانمند کردن آنها به واسطه آموزش و پرورش، از طریق آموزش به خود یا استفاده از منابع محلی است.

ترکیه نیز هزینه های مربوط به مبارزه با فقر را از سال 2002 تا سه برابر در سال 2010 افزایش داد و در پی آن توانست جمعیت زیر خط فقر را از 30 درصد در سال 2002 به 4 درصد در سال 2010 برساند. از بدترین نابرابری ها در کشورهای اسلامی، نابرابری جنسیتی بین مرد و زن است. به رغم وجود نظام های سیاسی مختلف در منطقه منا، حقوق زنان در خاورمیانه و آفریقای شمالی توسط اغلب کشورها نادیده گرفته می شود. بسیاری از دولت ها به طور روزمره از طرق مختلف از جمله ممنوعیت مطبوعات، انجمن ها و حتی ابراز احساسات، جامعه مدنی را سرکوب می کنند. این ممنوعیت ها بر مرد و زن تاثیر می گذارد، هر چند زن ها از نابرابری های مضاعف جنسیتی رنج می برند.

برای مثال قوانین خانوادگی، کیفری و شهروندی، زنان را به مراتب به نسبت مردان در موقعیت دون تری قرار داده است. این تبعیض قانونی، شخصیت زن و مشارکت برابر او در اجتماع را دست کم گرفته و او را در معرض خشونت بیشتر قرار می دهد. مسائل قوم و خویشی در کشورهایی از قبیل مصر، لبنان و عربستان سعودی، به کمک کدهای شخصی و براساس دین و مذهب نوشته شده است.

بسیاری از قوانین از زنان به عنوان افرادی دون یاد می کند که تا ابد باید تحت حمایت و قیمومیت اعضای مرد خانواده باشند. تصمیم گیری خانوادگی صرفا بر عهده مردان است. 10 مثال بارز از نابرابری جنسیتی که غالبا توسط دولت ها تحریم شده، از آخر به اول در ذیل آمده است:

10- ممنوعیت رانندگی

در عربستان سعودی تا همین چند وقت پیش، زنان اجازه رانندگی نداشتند و اکنون نیز اگر با شرایط خاص بتوانند گواهینامه بگیرند، هنوز موانع دیگر و گاه صعب تری از قبیل اجازه مردان خانواده، تحقیر و بدنامی در اجتماع بر سر راه شان قرار دارد.

9- ملاحظات پوششی

در سال 2001 یک گروهک شبه نظامی در کشمیر به نام لشکر جبار، دستور دادند زنان کشمیری باید برقع به سر کنند یا خطر مورد حمله واقع شدن را به جان بخرند. مردان به صورت زنانی که برقع به سر نداشتند اسید می پاشیدند. آنها همچنین فرمان دادند که زنان هندو و سیک نیز باید پوشش مشخصی داشته باشند تا از سایرین قابل تمیز باشند. زنان هندو باید خال رنگی بین ابروان شان می گذاشتند و زنان سیک نیز باید دستار زعفرانی رنگ به سر می بستند.

8- حق طلاق

در بسیاری از کشورها مردان به راحتی می توانند همسرشان را طلاق دهند در حالی که به ندرت پیش می آید زنان بتوانند شوهران خود را طلاق دهند و عموما با موانع مالی و قانونی زیادی روبرو هستند. در لبنان، زنان نمی توانند بدون شهادت یک شاهد عینی با ادعای ضرب و شتم، درخواست طلاق کنند. در برخی کشورها اکنون امکان درخواست طلاق از جانب زن نیز وجود دارد.

7- دسترسی به آموزش

در اکثر مناطق افغانستان وقتی دخترها به سن بلوغ می رسند، آنها را از مدرسه بیرون می آورند. عوامل فرهنگی از قبیل «نادرستی» فرستادن دختران به مدرسه، بی میلی به فرستادن دخترها و پسرها به یک مدرسه بعد از کلاس سوم و … از مسائل دخیل در این تصمیم است.

6- حق سفر

در کشورهایی مانند مصر و بحرین، مردها می توانند با طرح شکایت رسمی، زنان شان را از خروج از کشور بازدارند. در عراق، لیبی، اردن، مراکش، عمان و یمن زنان متاهل تنها می توانند با اذن کتبی شوهر از کشور خارج شوند. در عربستان سعودی، زنان برای استفاده از وسایل نقلیه عمومی و سفر از یک نقطه کشور به نقطه دیگر، نیاز به اجازنامه کتبی از نزدیکترین عضو مرد خانواده دارند.

5- قربانی خشونت

حقوق نابرابر زنان، خطر مورد خشونت واقع شدن آنها را افزایش می دهد. در بسیاری از کشورهای منطقه، قوانینی برای تنبیه و مقابله با خشونت خانوادگی وجود ندارد، اگرچه مسئله خشونت خانگی در این مناطق بسیار فراگیر است. در موارد تجاوز نیز در برخی کشورها قاضی می تواند تمامی مجازات ها را لغو کند به شرطی که متجاوز با قربانی ازدواج کند.

4- قوانین حضانت

در بحرین، اگر توافق بین زن و مرد صورت نگیرد، قاضی اختیار آن را دارد که حضانت کامل کودکان را به پدر دهد. زنان بحرینی که آنقدر شجاعت داشتند که با چالش ها و خشونت های سال 2003 مقابله کنند، مورد شکایت و اتهام 11 قاضی بحرینی قرار گرفتند.

3- شهروندی

در بیشتر کشورهای منطقه به جز ایران، تونس و قسمت محدودی از مصر، حقوق شهروندی تنها از پدر به فرزند می رسد. زنانی که با خارجی ها ازدواج کرده اند، از حقوق اولیه نیز محروم هستند.

2- قیود جنسی

روابط نامشروع جنسی و خارج از ازدواج، جرم محسوب می شود اما درباره زنان سختگیری های بسیار بیشتری اعمال می شود.

1- دخترکشی

در برخی از کشورهای اسلامی و حتی سایر فرهنگ ها و ملل، داشتن فرزند دختر ننگ به شمار می رود و مردان این حق را دارند که فرزند نوزاد دختر خود را زنده به گور کنند یا بکشند.