در كشور ما هر زماني كه صحبت از ثبت جهاني شده به ثبت جهاني آثار باستاني اشاره داشته است. اين در حالي است كه ميراث طبيعي هم در كشور ما همپاي ميراث باستاني در معرض خطر هستند و هر لحظه بيم نابودي آنها ميرود. اما طبق اخباري كه از سال قبل منتشر شد به نظر ميرسد كه تلاش براي ثبت جهاني ميراث طبيعي هم دارد شكلي جدي به خود ميگيرد و صحبت از ثبت جهاني جنگلهاي هيركاني گواه همين مساله است.
جنگلهاي هيركاني از مهمترين جنگلهاي پهن برگ جهان، از منطقه هيركن آذربايجان در حاشيه درياي خزر آغاز و تا استان گلستان در ايران امتداد مييابند. مساحت آن حدود 55 هزار كيلومتر مربع است و 20هزار هكتار آن سهم آذربايجان و نزديك 8/1 ميليون هكتار آن سهم ايران است. اين جنگل با قدمت ۴۰ ميليون سال يكي از ارزشمندترين جنگلهاي جهان به شمار ميآيد و از آن به عنوان موزه طبيعي ياد ميشود. از جمله ويژگيهاي منحصر به فرد اين جنگل خزري، تنوع شرايط اقليمي و زيستي، درختان ديرزيست، درصد بالاي اراضي حاشيه رود، گونه فسيل زنده و گونههاي نادري مانند سوسن چلچراغ است.
جنگلهاي هيركاني با وجود قدمت و اهميتي كه دارند همواره در معرض تهديدات بسياري قرار گرفتهاند. اين تهديدات به حدي جدي هستند كه تعداد اين جنگلها را در يك دوره 40 ساله از سه ميليون هكتار به 8/1 ميليون هكتار كاهش دادهاند. تخريب اين جنگلها به حدي زياد و مشكلساز شده است كه دو ما قبل معصومه ابتكار، رئيس سازمان محيط زيست گفت: «از سالها قبل نظر سازمان محيط زيست اين بوده كه جنگلهاي هيركاني ديگر توان بهرهبرداري تجاري ندارد، زيرا عمده جنگلهاي ما در شيب بالاي 30 درصد قرار دارد و وقتي اين جنگلها مورد تخريب و برداشت قرار ميگيرد امكان بازسازي آن دشوار است يا وقتي بهطور طبيعي بازسازي ميشود تنوع زيستي ارزشمند سابق را ندارد. نظر سازمان حفاظت محيط زيست اين است كه به سمت حفاظت اين جنگلها برويم و حداقل براي يك مدت كوتاه از بهرهبرداري از آنها خودداري و از ورود بيش از حد دام به اين مناطق خودداري كنيم.»
اگر تا ديروز بهرهبرداريهاي و چراي بيش از حد دام مهمترين عاملان نابودكننده جنگلهاي شمال تلقي ميشدند در چند ساله اخير جنگلخواري و تغيير كاربري زمين براي ويلاسازي و سدسازي غيركارشناسانه تبديل به مهمترين تهديدها براي جنگلهاي هيركاني شدهاند. سد شفارود از همان روزهاي آغازين ساخت، با مخالفتهاي زيادي از سوي فعالان محيط زيست و سازمان محيط زيست مواجه شد. با اينكه وزارت نيرو صحبت از كوتاه آمدن سد شفارود ميكند و ميگويد كه اين سد با قطع 93 هزار هكتار درخت ساخته ميشود اما بعضي از فعالان محيط زيست معتقد هستند كه سد شفارود در مراحل ساخت و بعد از آبگيري حدود 400 هزار هكتار جنگل هيركاني را نابود خواهد كرد. صحبت از قطع جنگلهاي عادي نيست بلكه از قطع درختاني صحبت مي شود كه وامدار يك تاريخ 40 ميليون ساله هستند و به همين دليل نميتوان به سادگي از كنار سهلانگاري مسئولان گذشت.
تهديداتي از اين دست باعث ميشوند كه سازمان محيط زيست و ساير نهادهاي فعال مسأله ثبت جهاني جنگلهاي هيركاني را بيش از پيش مورد توجه قرار دهند تا شايد از اين طريق بتوانند با كمك نهادهاي بينالمللي گامي مهم براي حفاظت از اين جنگلها بردارند.
با وجودي كه حدود 90 درصد از جنگلهاي هيركاني در كشور ايران هستند اما در ثبت جهاني اين جنگلها آذربايجان گوي سبقت را از ايران ربود. در ۲۱ تير ۱۳۸۵ جمهوري آذربايجان درخواستي را مبني بر ثبت جهاني جنگل كاسپيني – هيركاني به يونسكو ارائه كرد. با بررسي كارشناسان اين سازمان اعلام شد به دليل اينكه سهم جمهوري آذربايجان تنها ۲۰ هزارهكتار در مقابل سهم ۲ ميليون هكتاري ايران از اين جنگل متعلق به دوره ژوراسيك است، ثبت جهاني اين اثر به تنهايي به نام آذربايجان ممكن نيست. پس از آن مقامات فرهنگي ايران پيشنهادي را مبني بر ثبت مشترك اين اثر طبيعي به آذربايجان دادند، البته با اختلافاتي كه دو كشور داشتند اين اتفاق روي نداد، تا اينكه از يك سال گذشته مساله ثبت جهاني جنگلهاي هيركاني دوباره مورد توجه قرار گرفت. حدود هشت ماه قبل مديركل دفتر ثبت آثار سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري گفت: «پرونده ثبت جهاني جنگلهاي هيركاني به عنوان نخستين ميراث طبيعي جمهوري اسلامي ايران به يونسكو ارسال ميشود.» فرهاد نظري با اشاره به اينكه منابع و مواريث طبيعي جمهوري اسلامي ايران، شاخصهاي جهاني شدن را دارند، اظهاركرد: «پرونده ثبت جهاني جنگلهاي هيركاني با توجه به شاخصها و مقررات يونسكو تنظيم شده است.»
از آن زمان فعاليتها براي ثبت جهاني جنگلهاي هيركاني بيش از پيش شدت گرفت تا اينكه در روز 8 مرداد كه به عنوان روز «جنگل، رمز حيات» نامگذاري شده است، معصومه ابتكار، رئیس سازمان محيط زيست گفت: «با رايزنيهاي انجام شده قصد داريم بهطور مشترك جنگلهاي هيركاني را به نام ايران و آذربايجان ثبت كنيم، البته سهم ايران در اين زمينه به دليل وجود اكثريت اين جنگلها پررنگتر خواهدبود.» با توجه به نگاه ويژهاي كه دولت يازدهم به مسائل محيط زيستي داشته و حتي تلاشي كه اين دولت براي تدوين يك سند محيط زيستي انجام داده است به نظر ميرسد كه ثبت جهاني جنگلهای هيركاني بيش از هر زماني در اين دوره ميتواند امكانپذير باشد. ثبت جهاني اين جنگلها علاوه بر تأثيري كه از نظر قانونگذاري براي حفاظت از جنگلها دارد ميتواند كمكهاي مالي جهاني براي حفاظت از اين جنگلها را افزايش دهد. يك فعال محيط زيست در استان مازندران درباره جنگلهاي هيركاني و لزوم ثبت جهاني آنها به «آرمان» ميگويد: جنگلهاي هيركاني از نظر تنوع گونهها و قدمتي كه دارند منحصر به فرد هستند. قدمت بيش از يك ميليون ساله اين جنگلها، آنها را به موزه ميراث طبيعي تبديل كرده است.
عارف آهنگر با اشاره به اينكه ثبت جهاني جنگلهای هيركاني جلوي تخريب آنها را ميگيرد، ميافزايد: تخريبهايي از قبيل قطع درختان براي احداث سد، تغيير كاربري زمينها و ويلاسازي گسترده، ساخت مرغداري و بهرهبرداريهاي صنعتي اين جنگلها را در معرض نابودي قرار داده است. او درباره فوايد ثبت جهاني اين جنگلها ميگويد: با ثبت جهاني جنگلهاي هيركاني وضعيت آنها از نظر حقوقي تغيير ميكند. در قوانيني كه شامل حال اين جنگلها ميشوند تغيير ايجاد ميشود و به همين دليل فعالان محيط زيست ميتوانند براي حفاظت بيشتر از آنها تلاش كنند.
يك كارشناس محيط زيست با اشاره به رقابتهاي توسعهاي كه بين مناطق مختلف در كشور ما شكل گرفته است به «آرمان» ميگويد: دليل توسعه شتاباني كه در كشور ما شكل گرفته، اين است كه دولت ميخواهد به خواستههاي مردم پاسخ گويد و رضايت آنها را جلب كند. متأسفانه بسياري از پروژههاي توسعهاي از داخل رويشگاههاي جنگلي كشور ما رد ميشوند و اين جنگلها را بهشدت در معرض تخريب و خطر قرار ميدهند.
هومان خاكپور ادامه ميدهد: به بهانه توسعه، هيچ مانعي بر سر اجراي اين پروژههاي عمراني وجود ندارد. با وجود اينكه قانون هم ارزيابي زيست محيطي را براي پروژههاي بزرگ توسعه لحاظ كرده است اما با اين وجود بسياري از اين پروژهها مانند پروژههاي انتقال آب، سدسازيها و پروژههاي انتقال نفت و گاز بدون مجوز اجرا ميشوند و به تخريب محيط زيست ميانجامند. او ميافزايد: از سوي ديگر عامل بعدي كه باعث تخريب جنگلها ميشود وابستگي معيشتي مردم به جنگلهاست. او تصريح مي كند: سازمان محيط زيست و سازمان جنگلها به دنبال ثبت جهاني جنگلهاي هيركاني هستند تا از طريق اقدامات بينالمللي و محدوديتهايي كه اين معاهدات ايجاد ميكنند باعث شوند كه دولت با احتياط بيشتري در قبال جنگلها برخورد كند و ملاحظات محيط زيستي و آنچه كه باعث پايداري محيط زيست مي شود بيشتر لحاظ شود. خاكپور ميگويد: هر چند كه اين ايراد به معاهدات بينالمللي وجود دارد كه ضمانت اجرايي بالايي ندارند، ولي از آنجايي كه دولتها تلاش ميكنند وجه بينالملليشان را حفظ كنند با ثبت بينالمللي جنگلها تلاش ميشود از خطراتي كه اين جنگلها را تهديد ميكند كاسته شود. او هدف از ثبت بينالمللي جنگلها را بالا بردن ضريب حفاظتي اين مناطق به لحاظ تعهداتي كه براي دستگاههاي دولتي ايجاد ميكند، ميداند.
طرح توقف ١٠ساله بهرهبرداري از جنگلها كه نخستينبار ١٠ سال پيش توسط يك استاد دانشگاه پيشنهاد داده شد بار ديگر براي قانونشدن به جريان افتاد. هماكنون حدود ٢٨ نماينده مجلس شوراي اسلامي و همچنين سازمان حفاظت محيط زيست از حاميان اصلي اين طرح هستند. با اينحال مسئولان سازمان جنگلها و مراتع و آبخيزداري به عنوان متوليان اصلي صيانت و بهرهبرداري از جنگلهاي كشور، از موافقت مشروط يا مخالفت با اجراي آن سخن ميگويند. رئيس مجمع نمايندگان استان گيلان در مجلس با بيان اينكه طرح حفاظت از جنگلها مانع خسران محيط زيست و منابع طبيعي ميشود، گفت: بايد سازمان جنگلها و محيط زيست براي حمايت قانوني از منابع طبيعي، سياست برنامهريزيشدهاي براي حفاظت از جنگلها به مجلس ارائه دهند.
محمدحسين قرباني، با مثبت ارزيابيكردن آمادهسازي طرح تنفس جنگلها در سازمان محيط زيست، افزود: واقعيت آن است كه تاكنون سازمان محيط زيست و سازمان جنگلها هيچگونه استراتژي براي حفاظت از جنگلها نداشتند به گونهاي كه در نتيجه اين بيبرنامگي بخش زيادي از اين جنگلها آسيب زيادي ديدند. اين نماينده مجلس تغيير كاربريها، نبود برنامه و سرمايهگذاري را ازجمله موارد عمده وارد آمدن خسارتهاي جبرانناپذير به جنگلها دانست و تأكيد كرد: بايد ساماندهي اين موضوع، قانونمند شود تا بتوان برنامهريزي مدوني براي حفاظت از جنگلها داشت. به همين دليل آنچه از طرح تنفس جنگلها برميآيد، به نظر ميرسد ميتواند به حفظ جنگلها كمك كند؛ چراكه امروزه ناتوانيهاي زيادي در حفاظت و صيانت از جنگلها به چشم ميخورد. اگر اين طرح اجرایي شود از بخش زيادي از جنگلها حفاظت ميشود. رئيس سازمان محيط زيست نيز درباره اين طرح گفته است: طرح تنفس جنگلها مراحل پاياني خود را طي ميكند و بهزودي در مجلس ارائه خواهد شد.
محيط زيست به دنبال توقف بهرهبرداري از جنگلها
معصومه ابتكار رئيس سازمان حفاظت محيط زيست ادامه داد: در راستاي حمايت از جنگلها، همچنان لايحه حمايت از جنگلها در دولت در دست بررسي است و پس از بررسي و تصويب نهايي به مجلس ارائه ميشود. به گفته او اين لايحه در راستاي توقف بهرهبرداري از جنگلها بوده و خوشبختانه نظر سازمان جنگلها و مراتع و جهاد كشاورزي به اين لايحه مثبت بوده و رئيس مجلس نيز موافقت خود را با اين لايحه اعلام كرده است كه اميدواريم پس از تدوين نهايي اين لايحه در دولت و بررسي آن در مجلس، تصويب شده و در اين راستا قطعا بهرهبرداري تجاري، قاچاق و برداشت غيرقانوني از جنگلها متوقف خواهد شد.
ضرورت اجراي سريعتر طرح تنفس جنگلها
عضو كميسيون اجتماعي مجلس، با مثبت ارزيابي كردن طرح تنفس جنگلها بر ضرورت اجراي سريعتر اين طرح تاكيد كرد وگفت: كشت درختان زودبازده در راستاي كاهش بهرهبرداري از جنگلها موثر است. به گزارش خانه ملت، محمداسماعيل سعيدي با بيان اينكه پرداختن به مسائل زيستمحيطي كشور بسيار حائز اهميت است، تصريح كرد: متاسفانه خشكساليهاي اخير، تخريب، برداشتهاي غيرقانوني و آتشسوزيهاي به وقوع پيوسته در جنگلها بهويژه در فصل تابستان چالشهاي زيادي را براي محيط زيست كشور ايجاد كرده است.
آخرين وضعيت طرح تنفس جنگلها
رئيس شوراي عالي جنگلها و قائم مقام سازمان جنگلها و مراتع با عنوان اين مطلب كه با اصل طرح تنفس جنگلها موافق هستيم، گفت: براي اجرايي شدن آن پيشنيازهاي حفاظتي از جنگلها و مراتع كشور بايد تامين شود. به گفته او، اين طرح مورد تاييد سازمان جنگلها، سازمان محيط زيست و رئيس جمهوري است و حدود ۲۸ نفر از نمايندگان مجلس نيز با آن موافق هستند. رئيس شوراي عالي جنگلها اظهار داشت: آنچه از نظر سازمان جنگلها بسيار اهميت دارد اين است كه در حال حاضر در جنگلهاي شمال كشور تعدادي شركت بهرهبرداري و طرحهاي در حال اجرا وجود دارد كه مجريان اين طرحها علاوه بر بهرهبرداري از جنگلها تا حدودي موجب حفاظت از اين بخشهاي جنگل ميشوند.
مقدسي تصريح كرد: با متوقف شدن اين طرحها و خروج شركتهاي بهرهبرداري از جنگل بايستي حتما سازوكاري حفاظتي با شدت بسيار بيشتر از قبل در جنگلهاي كشور مهيا شود. او تاكيد كرد: سازمان جنگلها با توجه به يك قرن فشار بهرهبرداري بر روي جنگلها و از سوي ديگر عوامل تهديد جنگلها از جمله گسترش سكونتگاهها، حضور دامها در اين مناطق، استفاده حدود سه ميليون متر مكعب از چوب درختان جنگلي توسط روستانشينان و جوامع محلي و در برخي موارد قاچاق چوب، با اصل طرح تنفس جنگلها كاملا موافق است، اما معتقد است كه همزمان با اجراي طرح تنفس بايستي طرحهاي حفاظتي در جنگلهاي كشور دوچندان شود.
جنگلهاي شمال ايران يكي از قديميترين جنگلهاي جهان محسوب ميشوند كه گونههاي نادر زيادي در آن زندگي ميكنند.
اين جنگلها به علت دخالت عوامل طبيعي و غيرطبيعي در آستانه انقراض قرار دارند، در حالي كه هنوز هم همه حتي فعالان محيط زيست از سازمانهايي مانند سازمان حفاظت محيط زيست يا در بهترين حالت سازمان جنگلها توقع نظارت و رسيدگي دارند در حالي كه سياستگذار اصلي در اين زمينه اين دو سازمان نيستند. نگاهي اجمالي به روند تخريب جنگلها در كشور بيانگر چند مساله اساسي است. در درجه اول بيانگر اين است كه آتشسوزي گسترده و تخريب جنگلها در 10 سال اخير اتفاق افتاده و تا قبل از آن آتشسوزي در اين حجم وسيع در كشور رخ نميداده است. در درجه دوم نبود عزم راسخ و متولي مشخص در اين زمينه بيش از هر مسألهای احساس ميشود در حالي كه وزارت جهاد كشاورزي طبق قانون متولي و مسئول اصلي رسيدگي و محافظت از كليه گونههاي كشاورزي و گياهي كشور است و سازمان جنگلها نيز مستقيم زيرنظر اين وزارتخانه اداره ميشود. طبيعي است كه در اين فضا سازمان جنگلها نيز نتواند وظايف خود را در زمينه حفاظت از جنگلها بهدرستي و به صورت نهادي مستقل انجام دهد.
ادغامي كه نتوانست ثمربخش باشد
جهاد سازندگي، عنوان نهادي بود كه به فرمان امام خميني (ره) در اوايل انقلاب و براي رسيدگي به مسائل عمراني و آباداني در شهرها تشكيل شد در حالي كه اعضاي اين نهاد عريض و طويل با عزم جهادي در تمام امور شهري دخالت و نظارت داشتند و زمينهاي كشاورزي و جنگلي را از دستبرد افراد سودجو حفظ ميكردند. اين سازمان سال 79 با وزارت كشاورزي تلفيق شد و وزارت جهاد كشاورزي تشكيل شد، در حالي كه ماموريتهاي جهادي اعضاي اين سازمان ديگر بعد از ادغام با بخش كشاورزي دستخوش تغييراتي شده و شكل اداري به خود گرفت.
تجربيات ناخوشايند سالهاي اخير در حفظ و نگهداري جنگلها و نبود نهاد حفاظتي قوي در كنار سازمانهايي مانند جنگلها و حفاظت محيط زيست كه بتواند با قدرت و قاطعيت جلوي تخلفات را بگيرد از همان سال احساس مي شد و هنوز هم وجود دارد. ادغامي كه نتوانست آنطور كه بايد و شايد ثمربخش باشد. دولت و به تبع آن وزير جهاد كشاورزي كه مسئول و سياستگذار اين عرصه است تاكنون ابتكار نوآوري طرح قابل ارائه در زمينه كشاورزي و منابع طبيعي و دامپزشكي نداشتهاند و با مطالعه كارهاي گذشتگان فقط جوابگوي وضع موجود هم نميتوانند باشند.
هيچ متخلفي براي آتشسوزي جنگلها معرفي نشده است
جنگلهاي ايران نيازمند مواظبت و حفاظت است و تا همين جا هم ظرف 30 سال و بهويژه 10 سال اخير نيمي از جنگلهاي كشور را نابود كردهايم. سال 86 جنگلهای گلستان در گستره وسيعي نابود شد و مسئولان سكوت كردند. اين اتفاق تا امروز تقريبا هر ماه در بخشي از كشور رخ ميدهد در حالي كه همه مسئولاني كه به نوعي با جنگل و منابع طبيعي سر و كار دارند هربار اذعان ميكنند كاستيهايي در اين زمنيه وجود دارد و زور سازمان حفاظت محيط زيست و جنگلها بر زور عوامل تهديدكننده نميچربد. درباره همه گونههاي گياهي و جانوري كشور و حفظ آن، اين قاعده صادق است و ميتوان به آساني اين مسأله را فهميد كه نهادهاي دولتي و اداري نميتوانند برابر دستاندازان و حتي عوامل تهديدكننده طبيعي بايستند و يك نهاد حفاظتي بايد وارد ميدان شود.
حتي اگر سازمان حفاظت محيط زيست هم بتواند با كمك دولت خلأ كمبود امكانات و تجهيزات را برطرف كند باز هم، به حلقه بعدي ميرسيم و آن هم در نظر گرفتن جرائمي براي برخورد با متخلفان است كه دستكم تا حدودي ابزار بازدارندگي در اين زمينه باشند تا به راحتي متخلفان از زير بار اين تخلف رهايي پيدا نكنند. بيتوجهي نسبت به برخورد با متخلفان در حالي است كه مطابق اعلام مسئولان درصد بالايي از آتشسوزيها به صورت عمدي رخ مي دهد. مديركل منابع طبيعي لرستان اعلام كرد ۹۵ درصد آتشسوزيها به دليل دخالت عوامل انساني است. آيا هنوز زمان آن فرا نرسيده كه از همه امكانات و ظرفيتهای موجود در كشور براي حفاظت از جنگلها استفاده شود. آيا هشدارهايي كه دائما از سوي فعالان و دوستداران محيط زيست درباره نابودي كل پوشش جنگلهای ايران ظرف 20 تا 30 سال آينده مطرح مي شود به گوش مسئولان نرسيده است؟ عزم جدي دولت يازدهم براي كنترل و كاهش خسارتهای وارد شده به محيط زيست براي همه دوستداران ايران و آب و خاك آن ستودني است، اما آيا وقت آن نرسيده كه با تخريب و نابودي محيطزيست از هر نوعي و از سوي هر كسي برخورد شود؟
منبع: آرمان
