وظیفه ادبیات

چاپ نخستن «وظیفه ادبیات» ترجمه و تدوین ابوالحسن نجفی در سال های دهه چهل در نشر کتاب زمان منتشر شد. چاپ های بعدی این کتاب را نشر نیلوفر منتشر کرد، نسخه کامل کتاب ترجمه و منتشر شد. با مطالعه این اثر می توان پی برد نویسندگانی چون آلن روب گری یه، ایلیا ارنبورگ، برنار پنگو، ژان پل سارتر، اوژن یونسکو، سیمون دوبوار، ناتالی ساروت، ژان ریکاردو، آلبر کامو درباره ذات ادبیات چه می گویند و چطور آن را شناخته اند و بازمی شناسند.

این اثر صرفا اثری ادبی نیست و لا به لای سطورش از منظر فلسفی و روانشناسی در باب ادبیات سخن ها گفته شده است. گردآوری و ترجمه این اثر با همت ابوالحسن نجفی بی ارتباط با ترجمه کتاب «ادبیات چیست؟» اثر سارتر نیست.

ادبیات چیست؟

«ادبیات چیست» از معروف ترین آثار ژان پل سارتر است که ابوالحسن نجفی آن را با همکاری مصطفی رحیمی در دهه های چهل خورشیدی ترجمه کرد. در نخستین چاپ این ترجمه کامل نبود و بعدها کل کتاب ترجمه و منتشر شد. نجفی با ترجمه این اثر دغدغه اش نسبت به فلسفه و مفهوم ادبیات را پیگیری کرده است.

نجفی نگاهش نسبت به این اثر سارتر را چنین پرسشگرانه شرح می دهد: «کتاب ادبیات چیست؟ اگر مهم ترین کتاب درباره ادبیات نباشد، مشهورترین کتابی است که در این باره نوشته شده است. منتقدان گفته اند که سارتر با این کتاب، فصل جدیدی در ادبیات گشوده است.

یک نکته اساسی درباره این کتاب وجود دارد و آن مساله بخشش و دهش است. گفته شده است که مهم ترین انگیزه انسان خودخواهی نیست، بلکه بخشش است. سارتر درباره آثار ادبی و هنری می گوید این یکی از بخشش هایی است که یک انسان به دیگری می کند. این سخن درستی است. اگر دیگران نباشند آیا کسی اثری را خلق می کند؟»

شیطان و خدا

از دیگر آثار ژان پل سارتر است که به قلم ابوالحسن نجفی به فارسی برگردانده شده است. تنوع کاری نجفی به نمایشنامه نیز می رسد. البته ناگفته نماند نجفی ولع نوک زدن و از هر سفره ای بقمه ای برچیدن نداشته است.

در تمام کارنامه او می توان یک رشته اتصال قابل قبول یافت. نمایشنامه «شیطان و خدا» اثر ژان پل سارتر چیزی جدا و بیگانه با سایر آثارش نیست. نجفی این اثر را مستقیما از فرانسه به فارسی برگردانده است که با توجه به انتشار اثر در سال های دهه چهل- اوج حکم رانی ایدئولوژی های سیاسی بر مغزها و دست ها و قدم ها- لذت مروز کتاب سارتر را دوچندان می کند. سارتر در اثرش مردی ساده انگار را به تصویر می کشد که در پی آزمودن خدایی بودن و شیطانی بودن است.

غلط ننویسیم

کتاب «غلط ننویسیم؛ فرهنگ دشواری های زبان فارسی» سال 1366 در نشر دانشگاهی منتشر شد. شاید محل رجوع ترین و شناس ترین اثر مرحوم ابوالحسن نجفی «غلط ننویسیم» باشد که با تشویق و عنوان پیشنهادی نصرالله پورجوادی منتشر شد. این اثر را باید بحث برانگیز هم خواهند. آشنایان با زبان شناسی و ویرایش از سویی و ناآشنایان با این علوم هر کدام در مواردی و زمان هایی می کوشیدند با نیش و کنایه درباره «غلط ننویسیم» سخن بگویند.

نجفی در این اثر کوشیده است اشتباهات رایج نوشتاری یا اختلافات رایج را بررسی کند و سره و ناسره زبانی را بنمایاند. شاید این اثر از سویی مناسب حال متخصصان باشد و مقام «رجوع» داشته باشد، اما بی شک نویسندگان داستان های امروز، روزنامه نگاران و حتی کسانی که کم و بیش با نوشتن سر و کار دارند از مراجعه به آن و حتی مزه مزه کردنش بی فیض نخواهند بود.

اوج هنرمندی نجفی در توضیحات اصولی اش هویدا است و به مخاطب اجازه تفکر و حتی نقد می دهد و اندیشمندی چیزی جز این نیست. غلط ننویسیم تلاشی ست برای پیراستن زبان فارسی از اشتباهات املایی، انشایی، کاربردهای نابجا و گرته برداری ها.

فرهنگ فارسی عامیانه

این اثر را نشر نیلوفر در دو جلد سال های دهه هفتاد منتشر کرد. کمتر کسی از مخاطبان عام ادبیات نام «فرهنگ فارسی عامیانه» را شنیده است. کتاب کوچه به دلایلی و آثار مشابه به دلایلی دیگر فرصت راه یابی لای سطور مجلات و روزنامه ها را یافته اند و اگر کسی نخوانده باشدشان، لااقل چند جمله ای درباره شان می داند.

اما اثر پژوهشگرانه ابوالحسن نجفی که در قالب «فرهنگ فارسی عامیانه» از سوی انتشارات نیلوفر منتشر شده است، حقیقتا مرجعی ست استخوان دار و پروار. اصطلاحات عامیانه فارسی و شاهد مثال هایی از حکایات قصه ها و متل ها در این اثر نظم و نسق یک فرهنگ تمام عیار دارند و برخلاف آثار مشابه، کشکول وار یا با گذر سهل انگارانه از اصول فرهنگ نویسی نوشته نشده است.

طبقه بندی وزن های شعر فارسی

ابوالحسن نجفی که طبقه بندی مشهور «دایره نجفی» را برای شناخت اوزان شعر ابداع کرده است، اثر «درباره طبقه بندی وزن های شعر فارسی» را هم در کارنامه کاری اش دارد. او در این اثر در پی نمایاندن طبقه بندی اجمالی شعر فارسی ست که خود گستره ای تاریخی، وزنی و مضمونی چشم گیر دارد. وجود چهارصد وزن در شعر فارسی چالشی قابل توجه در علم عروض است. ورود نجفی به این موضوع بار دیگر سواد و کوشش علمی اش را یادآوری می کند. بیان و زبان نجفی در اثرش پیراسته و روان است، همچون راهی که برای عبور از چالش طبقه بندی وزن های شعر فارسی ارائه می دهد.

گوشه نشینان آلتونا

براساس این متن فیلمی با همین نام ساخته شده است. گوشه نشینان آلتونا اثر دیگری از سارتر است که نجفی دست به ترجمه اش برد. «گوشه نشینان آلتونا» مکرر کردن وحشت انسانی و تلخی جبر سارتری است. نمایشنامه ای در پنج پرده برای فریاد زدن بر سر قرن بیستم.

شازده کوچولو

وقتی پای داستان (آن هم داستانی تا به این حد نزدیک با فطرت و جان آدم) وسط می آید، سلایق به جای منطق سخن می گویند. اگر بسیاری ترجمه های بی شمار دیگر از «شازده کوچولو» را دوست بدارند، من بی هیچ درنگی ترجمه جناب نجفی را بر می گزینم و برایش دلایلی محکم دارم: نخست آنکه ترجمه نجفی واسطه ندارد و مستقیما از فرانسه است. به یاد بیاوریم که او دانش آموخته سوربن است و در تهران نیز ادبیات فرانسه خوانده بود. دیگر دلیل محکم- به زعم من- وفاداری به مضمون در عین ارائه ساده ترین، روان ترین و صادقانه ترین ترجمه از شازده کوچولو است.

ضدخاطرات

آندره مالرو نویسنده کتاب در این اثر خودش را روایت می کند. آن هم نه در قالب خاطره که در چهارچوب بی چهارچوب ضدخاطره. مالرو زمان و توالی زمانی را در روایتی که از زندگی اش در کتاب «ضدخاطرات» دارد رعایت نمی کند ولی از سوی دیگر با نام گذاری فصل های اثرش همنام با عناوین کتاب هایی که پیش تر چاپ کرده است، شاید می خواهد درباره تکه های وجودش، قسمت های عمرش حرف بزند.

رنگ و رگه ایدئولوژی و اعتراض در این اثر ترجمه شده از سوی نجفی هم بارز است. «ضدخاطرات» مجموعه ای غنی از خاطرات مالرو است. او در این اثر بی محابا خود را عریان برابر قضاوت ها قرار می دهد و درباره آنچه گذشته است، آنچه اندیشیده است و آنچه می اندیشد سخن می گوید. ترجمه نجفی از این اثر شاید به نوعی تلاش برای نمایاندن فردا در امروز است.

خانواده تیبو

این کتاب از آثار مطرح ادبیات فرانسه نوشته روژه مارتن دوگار، است نام کتاب «خانواده تیبو» با تحسین همراه است. جوان عصیان گر «گوشه نشینان آلتونا» در خانواده تیبو هم همذاتی دارد. اگر در اثر سارتر جوانک خود را در خانه حبس کرد تا به جهان اعتراض کند، در خانواده ثروتمند تیبو و میان زندگی منظم شان در عصر اروپای ملتهب در آستانه جنگ جهانی، جوانکی دیگر است که قصد عصیان و خروج دارد. جوانکی در تضاد با ملغمه ای از اندیشه ها و خواستنی ها که در نهایت ترجیح می دهد سوسیالیسم را به جای مطلوب ها برگزیند.

ترجمه نجفی از این کتاب ترجمه ای است ماندگار که در کنار تصویرسازی های قباد شیوا، اثری دلچسب و خواستنی پدید آورده است. نسخه فارسی کتاب با موخره ای از آلبر کامو پایان می پذیرد تا نجفی همه ریزه کاری ها را برای به دست دادن یک کار تر و تمیز رعایت کرده باشد و بی شک تفاوت او با نسل من در همین جزییات و صبوری ست.

بیست و یک داستان از نویسندگان فرانسه

بردباری و دقت ابوالحسن نجفی در ترجمه این اثر به وضوح دیده می شود. برخلاف بسیاری از مترجمان که بی توجیه و طبقه بندی مجموعه ای از داستان های کوتاه خارجی کنار هم می نشانند، نجفی در این اثر در پی نمایاندن تنوع سبکی و مضمونی نویسندگان فرانسوی ست.

داستان هایی که هر کدام نماینده ای از روش و منش نوشتاری، تجربه زیستی و جهان داستانی نویسندگان معاصر فرانسه اند. طنز تلخ، شوخی با فضاهای رئالیستی، بازنمایی دیگرگونه روزمره و از جمله مضامین داستان های این اثر هستند.

بچه های کوچک این قرن

کتاب «بچه های کوچک این قرن» نوشته کریستین روشفور، از جمله قدیمی ترین آثار ترجمه ای ابوالحسن نجفی ست. برگرداندن رمان مشهور و ستایش شده کریستین روشفور به دلیل نزدیکی زبان داستان به زبان گفتار، چالش برانگیز بوده است. نخ تسبیح حرفه مترجمی نجفی را در این جا نیز می توان یافت. باز هم داستان، داستان انزجار از وضع موجود و طلبیدن وضع مطلوب است. فاصله طبقاتی، حکمرانی سرمایه داری و گسست اجتماعی و بی خبری دارا از حالا ندار، درون مایه اصلی داستان و دلمشغولی اصلی کاراکترهای آن است.

اگر به زمان ترجمه اثر بازگردیم، به خوبی می توان اثرپذیری نجفی از زمانه را دریافت. آیا اگر اوضاع متفاوت می شد و کتاب سی سال بعد به دستش می رسید باز هم برای ترجمه اش اشتیاق نشان می داد؟ نمی توان پاسخی روشن داد و قضاوت کرد. قضاوت کردن ساده ترین کار است، ابزاری جز کلمات نمی خواهد و از این روی ناجوانمردانه ترین کاری ست که از کسی بر می آید.

شنبه و یکشنبه در کنار دریا

این اثر نوشته روبر مرل است.«مرگ کسب و کار من است» معروف ترین کتاب این نویسنده است که با عنوان اصلی «آخر هفته در زودیکوت» یک سال پس از انتشار در فرانسه برنده جایزه معتبر گنکور شد. ابوالحسن نجفی اثر روبر مرل را در 1346 به فارسی برگرداند. تحولات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی عصر نگارش کتاب به تبع مهم ترین و جدی ترین درونامه رمان مرل است.

کالیگولا

ترجمه ابوالحسن نجفی از نخستین ترجمه های این نمایش نامه کامو هست. نمایش نامه مشهور آلبر کامو در دهه چهل به قبلم نجفی به فارسی برگردانده شد. کامو در این اثر سراغ زندگی سومین امپراتور روم (کالیگولا) رفته است تا روان پریشی ناشی از شکست عاطفی او را تصور کند. کالیگولای داستان کامو شکست خورده ای است که هیولای انتقام جویی را با قلعه و قمع اطرافیان پروار می کند.

شاید از منظری بتوان گفت کامو دارد اثر وضعی ناملایمتی سخن می گوید که از کنترل خارج شده است و عارضه و تبعات متفاوتی برانگیخته است. نوعی رگه های روانشناختی در اثر قابل ردیابی ست. اما گالیکولا کیست؟ آیا او کسی جز هر یک از ما است که در انتقام جویی بابت چیزی هستیم که نمی شناسیمش؟ آیا ما همان کالیگولایی نیستیم که چاه شکست مان را با اجساد کسانی که دخالتی در وضعیت کنونی مان نداشته اند پر می کنیم؟ شاید کالیگولا همان جوانک نمایشنامه گوشه نشینان آلتونا باشد.

استاد تاران و همان طور که بوده ایم

«استاد تاران و همان طور که بوده ایم» مجموعه ای از دو نمایشنامه از آرتور آدامُف ارمنی تبار است که با آثار ابزوردش شهره است. پس از نجفی برخی دیگر نیز این نمایشنامه ها را به فارسی برگردانده اند و ترجمه نجفی به آخرین سال دهه 40 باز می گردد.

پرندگان می روند در پرو می میرند

«پرندگان می روند و در پرو می میرند» اثر معروف رومن گاری سال های دهه پنجاه به فارسی برگردانده شد و از سال 1358 تاکنون در محاق است و اجازه تجدید چاپ ندارد. براساس این روایت فیلمی نیز ساخته شد. مخاطب در این داستان ها بار دیگر نگاه لطیف و البته به شدت اثرگذار رومن گاری را در این اثر می یابد. این اثر دربرگیرنده پنج داستان کوتاه است.

وعده گاه شیر بلفور

از دل مجموعه ای از داستان های ژیل پرو، هفت داستان کوتاه به انتخاب و ترجمه ابوالحسن نجفی در «وعده گاه شیر بلفور» منتشر شده است. پرو که در کشور فرانسه با اهل سیاست حشر و نشر دارد و اتفاقا قلم رانی جدی در این حوزه داشته است.

وعده گاه شیر بلفور مجموعه ای از روایت های داستانی اند که یا بازگویی واقعیتی تاریخی اند، یا تجربه ای شخصی از نویسنده را به مخاطب نشان منتقل می کنند. جنگ جهانی دوم، وقایع سیاسی فرانسه در قرن بیستم، جنگ های استقلال طلبانه فرانسه درونمایه داستان های این اثرند.