ایران را چهار راه اقوام و ادیان خواندهاند. کمتر دینی است که ردپایش را نتوان در این سرزمین پهناور پیدا کرد. علاوه بر زرتشت که پیامبری ایرانی و یکتاپرست بود، همه ادیان ابراهیمی شامل یهود، مسیحیت و اسلام از نخستین سالیان ظهور، پیروانی پر شور و خروش در ایران پیدا كردند.
مندائیان ایران نیز که خود را پیروان حضرت یحیی میدانند، اگرچه پرشمار نیستند اما حضوری دیرینه در جنوب غربی ایران دارند. طبیعی است که از حضور دیرینه ادیان بزرگ جهان در ایران یادگارهایی در پهنه این سرزمین باقی مانده است که هم بر همزیستی مسالمت آمیز ادیان گواهی میدهند و هم جزئی از میراث فرهنگی بشری به شمار میآیند.
از این میان کلیساهای ایران در نواحی مختلف دو استان آذربایجان شرقی و غربی و نیز شهرهایی مانند تهران و اصفهان از نظر تاریخی از اهمیت خاصی برخوردارند و افزون بر اینکه مورد احترام همه مسیحیان جهان هستند، از دیدگاه هنر و معماری نیز آثار باشکوه و خیرهکنندهای به شمار میروند. به همین سبب، سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) در سال 2008 میلادی (1387 خورشیدی) مجموعهای از حدود ۲۰ کلیسا و عبادتگاه مسیحی در آذربایجان ایران را در فهرست میراث فرهنگى جهانى ثبت کرد و تحت حفاظت بینالمللى قرار داد.
از میان این کلیساها، دو کلیسای سنت استپانوس در شهرستان جلفای آذربایجان شرقی و کلیسای تادئوس مقدس یا قره کلیسا در شهرستان چالدران از توابع استان آذربایجان غربی هم از نظر تاریخ مسیحیت و هم از نظر هنر و معماری اهمیت بیشتری نسبت به سایر کلیساها و نمازخانههای ثبت شده دارند و از مهمترین جاذبههای گردشگری فرهنگی در استانهای یاد شده به شمار میآیند. بنابراین صفحه ایرانگردی این هفته را به معرفی این دو کلیسا اختصاص دادهایم.
قره کلیسا؛ آرامگاه حواری مسیح
منطقه آذربایجان فعلی ایران در واقع سرزمین ماد باستانی است. مسیح در روزگار اشکانیان (۲۵۰ پیش از میلاد تا ۲۲۶ میلادى) ظهور کرد و آموزههایش خیلى زود به ایران رسید. اشکانیان که آگاهى از باورهاى دینىشان اندک و پراکنده است، با هیچ دین و آیینى در ستیز نبودند و از این رو مسیحیت در قلمروشان پایه و مایه گرفت. اما وقتى نوبت به ساسانیان (۲۲۴ تا ۶۵۲ میلادى) رسید، اوضاع دگرگون شد. این عصر از یک سو، با گسترش مسیحیت در ایران همراه بود و از دیگر سو با آزار مسیحیان. در روزگار ساسانیان، مسیحیت علاوه بر ارمنستان، در بخشهاى غربى ایران گسترش یافت؛ به گونهاى که شهرهاى بسیارى در کرانه خاورى دجله، کردستان و خوزستان اسقف نشین شدند.
قره کلیسا در دشت چالدران از جمله نخستین آثار مسیحیت در ایران است. این کلیسا را به سبب سنگهای سیاهش به این نام خواندهاند. اما نزد ارامنه به کلیسای تادئوس معروف اسست. نامی که با نخستین حضور مسیحیت در ایران پیوند دارد. تادئوس یکی از یاران مسیح بود که برای تبلیغ آیین مسیحیت رهسپار هند شد اما در میانه راه و در همین نقطهای که قره کلیسا قرار دارد، از دنیا رفت و همین جا به خاک سپرده شد.
کلیسای تادئوس دو ساختمان به هم پیوسته دارد؛ یکی به رنگ سیاه و یکی به رنگ سفید. یکی 700 و یکی 200ساله. اما از بنای اولیه که میگویند برمزار تادئوس مقدس ساخته شده بود چیزی بر جای نمانده است. قطعا قبل از کلیسای فعلی، کلیسای قدیمیتری در دشت چالدران وجود داشته اما مطالعات باستان شناسی در این زمینه نه صورت گرفته و نه مدارکش ارائه شده است تا بدانیم که کلیسای اولیه چه شکلی داشته است؟
بخش قدیمی کلیسای فعلی مربوط به دوران ایلخانان مغول، یعنی سده چهاردهم میلادی است. در اوایل این سده، زلزلهای شدید کلیسای تادئوس را ویران کرد و اسقف زاکارایا راهب ارشد کلیسا به بازسازی آن همت گماشت. آنچه او ساخت همانی است که بخش اصلی کلیسا را شکل میدهد و محراب را در میان گرفته است.
بخش غربی کلیسا که با سنگهایی به رنگ سفید پوشش یافته، 500 سال بعد با انگیزههای سیاسی ساخته شد. وقتی در اوایل قرن نوزدهم میلادی، تزار روس با بهانه حمایت از مسیحیان قفقاز به خاک ایران حمله برد، دولت قاجار از همدلی ارامنه با روسها – که آنها نیز مسیحی بودند – بیمناک شد و در جلب قلوبشان به تکاپو افتاد. در این راه عباس میرزا، ولیعهد فتحعلیشاه و فرمانده سپاه ایران کلیسای تادئوس را از جانب غرب گسترش داد. ساختمانی با سنگهای سفید و سنگ نگارههای زیبا بر آن افزود و برج ناقوسی را برایش پی افکند.
بر سر در این بخش از کلیسا، ابیاتی را نوشتهاند تا کوشش عباس میرزا برای ماندگاری ارامنه از یاد نرود. کوششی که گرچه از یاد نرفت اما نافرجام ماند برخی از این ابیات چنین است:
جز دل ویران من کو قابل تعمیر نیست
هر خرابی را که دیدی در جهان آباد گشت
گفت این مصرع پی تاریخ تعمیرش نوا
وانک طاطاوس باز از داد شه آباد گشت
اکنون، اگرچه ارامنه آذربایجان کم شماراند و حوالى کلیساهاى بزرگى چون تادئوس مقدس (تاتائوس، طاطاوس) و سنت استپانوس خالى از حضور ارمنیان است، اما از میراث پربهاى خود قطع علقه نکردهاند و هر ساله در روزهاى مشخصى از سال از سراسر ایران به زیارتشان مىآیند.
سرزمین آبشارها
اگر اهل دل دادن به طبیعت هستید، صدای شرشر آبشارهای جلفا شما را به خود جلب خواهد کرد. در منطقه دیدنی و گردشگری آسیاب خرابه، دهها آبشار کوچک و بزرگ در کنار یک دیگر قرار دارند که مسافران زیادی را در ایام تعطیل به دور خود جمع میکند. آسیاب خرابه در شهرستان جلفا و در 27 کیلومتری هادیشهر واقع شده است.
علاوه بر این آبشارها نقش بسیار تاثیر گذاری در کشاورزی منطقه دارند. چشمانداز زیبا و هوای دلپذیر و خنک منطقه نیز، از جاذبه های دلپذیر و بسیار زیبای این منطقه به حساب می آید. مرکز آب این آبشارها کوه کیامکی، یکی از کوه های بلند منطقه دیزمار غربی ارسباران است. در پس این منطقه درختان انجیر زیادی رشد کرده استكه بافت گیاهی منطقه را تشکیل میدهد.
در ادامه این آبشارها به رشته جویبار پیوسته مسیر خود را به سمت دره جریان باز میکند. بهترین ساعت برای دیدن این منطقه قبل از غروب آفتاب است چرا که پس از این ساعت هوای منطقه به قدری سرد میشود که چندان قابل تحمل نیست و همچنین امکان عکاسی با نور طبیعی نیز غیر ممکن خواهد بود.
سنت استپانوس؛ یادگار نخستین شهید مسیحیت
استپانوس نخستین شهید مسیحیت است. او در نخستین سالهای ظهور مسیح به تبلیغ آیین عیسوی پرداخت و در سال 37 میلادی به دست یهودیان اورشیلم سنگسار شد؛ زیرا به گفته کتاب مقدس، مخالفانش «با آن حکمت و روحی که او سخن میگفت یارای مکالمه نداشتند.» از او در مسیحیت هم چون شهید یاد میشود و یکی از نخستین کلیساهای ارامنه در ایران به نام اوست. در واقع، این کلیسا که به صومعه سرخ هم معروف است، مدتهاست که متروک مانده. گرچه مسیحیان ارمنی از جلفا و اطراف آن کوچ کردهاند، اما بازهم در روزهاى خاص، بسیاری از ارامنه به زیارتش مىآیند.
در طول سال هم گردشگران بسیاری-چه مسلمان، چه مسیحى-از این اثر فرهنگی بازدید مىکنند که تعداد آنها رو به فزونى است.به درستی نمیدانیم که وانک استپانوس کی و چگونه ساخته شد اما ساختمان کنونی وانک را متعلق به سدههای دهم تا دوازدهم میلادی میدانند اما گویا پیش از این نیز کلیسایی در این مکان وجود داشته است. تا نیمه اول سده نوزدهم میلادی که ارامنه جلفا به تدریج به آن سوی ارس مهاجرت کردند، وانک استپانوس یک مرکز بزرگ فرهنگی و چیزی فراتر از کلیسا بود. همواره در آن گروهی از هنرمندان، نویسندگان، فیلسوفان و مورخان مسیحی حضور داشتند و خوشنویسان به استنساخ کتابهای مذهبی سرگرم بودند.
اما با کوچ ارامنه از آذربایجان به تدریج متروک و به کلیسای خرابه معروف شد. این مجموعه از بیرون شبیه قلعه است که با دیواری بلند و هفت برج دیدهبانی احاطه میشود. در جنوب وانک دیری با یک حیاط مرکزی وجود دارد که محل اتراق راهبان و خادمان و استراحت مسافران و زائران بوده است. بخشی اصلی وانک یا همان کلیسا در شمال دیر قرار گرفته و شامل قسمتهایی همچون برج ناقوس، نماز خانه و اجاق دانیال است. این اجاق که به اسم یکی از قدیسان مسیحی در سده پنجم میلادی خوانده میشود، جایگاه غسل تعمید بوده است.
نماز خانه بین برج ناقوس و اجاق دانیال قرار دارد و از پایین ازاره تا نوک گنبد پوشیده از سنگ نگارهها و کتیبههای چشم نواز است.در آستانه نمازخانه یک در چوبی منبتکاری شده معروف به در هزار تکه چشم را به خود خیره میكند. این درحدود 300سال پیش به دست هنرمندان ارمنی نخجوان ساخته و به وانک استپانوس هدیه شده است. با گذر از این در به زیر گنبد میرسیم جایی که سینه دیوارهایش مالامال از صدها سال نیایش مومنان مسیحی است.
آخرین بخش وانک سنت استپانوس که شاید از همه بخشها قدیمیتر باشد نمازخانه کوچک و متروکی است در شرق وانک که حال و هوای شبیه مساجد ایرانی دارد. در واقع نه تنها بخشهای مختلف وانک استپانوس بلکه هیچکدام از کلیساهای ارامنه آذربایجان خالی از تاثیر معماری اسلامی ایران نیستند تاثیری که از یک مبادله فرهنگی دیرینه در پهنه قرون و اعصار حکایت میکند.
نکته جالب اینکه وانک استپانوس در قلب کوههای ماقارت و درون درهای سرسبز قرار گرفته و مناظر طبیعی زیبایی را پیش چشم گردشگران میگسترد. در عین حال، این قلعه از بیرون با دیواری بلند و هفت برج دیدهبانی احاطه شده و شبیه یك قلعه نظامی است. این خود، میرساند که این وانک در گذشته احتمالا از نظر امنیتی با مشکلاتی مواجه بوده و در معماری آن تدابیری برای دفاع در برابر مهاجمان در نظر گرفته شده است.
راه و چاه سفر
سنت استپانوس
وانک سنت استپانوس در محدوده شهرستان جلفا در استان آذربایجان شرقی قرار گرفته است. فاصله جلفا با تهران 763 کیلومتر و با تبریز 140 کیلومتر است. جلفا زمستانهایی سرد و تابستانهایی نسبتا گرم دارد و در فصل بهار و پاییز، هوایی معتدل با شهرهایی سرد را از سر میگذراند.
اگر وسیله شخصی ندارید، در پایانه مسافرتی شهر تبریز هم اتوبوس و هم تاکسی آماده رساندن شما به جلفاست و البته فاصله 16کیلومتری جلفا تا سنت استپانوس را باید از طریق کرایه تاکسی دربست طی کنید. سنت استپانوس را میتوانید در یک گردش نیم روزی تماشا کنید. آنجا هیچ مکانی برای اقامت شبانه شما وجود ندارد و حتی جاده را نیز به علت قرار گرفتن در خط مرزی، در ساعات شب مسدود میکنند. بنابراین برای اقامت در منطقه باید راهی یکی از هتلهای شهر جلفا شوید که عبارتند از:
هتل آپارتمان آلتین ارس، 3 ستاره، فلکه عاشورا
هتل آپارتمان ارس جلفا، 2 ستاره، میدان یادبود، خیابان ساحل
مهمانسرای جهانگردی جلفا، 1 ستاره، میدان شهید بهشتی
از آنجا که فاصله میان تبریز و جلفا را میتوان دو ساعته طی کرد، اگر نخواهید همه دیدنیهای جلفا را ببینید، این امکان وجود دارد که صبح اول وقت از تبریز به سنت استپانوس بروید و هنگام عصر بازگردید.
قره کلیسا
قره کلیسا در محدوده شهرستان چالدران از توابع استان آذربایجان غربی قرار دارد اما گردشگران به طور معمول از سمت ماکو به قره کلیسا میروند. این منطقه دارای زمستانهایی سرد و تابستانهایی نسبتا ملایم است و در اوایل بهار و پاییز نیز آب و هوایی به غایت خوش دارد. فاصله ماکو از تهران 877 کیلومتر و از ارومیه 282 کیلومتر است.
اگر خودروی شخصی ندارید، سر راست ترین راه این است که از پایانه مسافرتی شهرهای تبریز یا ارومیه با اتوبوس یا تاکسی به ماکو بروید و از ماکو با کرایه تاکسی دربست خود را به قره کلیسا برسانید. زمان لازم برای دیدن این کلیسا و محوطههای پیرامونی آن حداکثر سه ساعت است. نزدیکترین هتل به قره کلیسا، مهمانسرای جهانگردی ماکو با2 ستاره است که در میدان امام حسین(ع) این شهر قرار دارد.
