تاریخ ایران

قسمت دوم

دریاها، دریاچه ها و رودها

در وسط فلات ایران، رودی که قابل کشتیرانی باشد، منحصر به کارون است. رود مزبور که از کوههای بختیاری شروع می شود در خوزستان جاری است و به شط العرب می ریزد. رودهای دیگر از این قرار است: در شمال ارس و سرخ رود یا قزل ازون (که پس از اینکه به شاهرود پیوست سفیدرودش نامند) و اترک. این سه رود به دریای خزر می ریزد. در اصفهان زاینده رود که در باتلاقی گم می شود. در طرف مشرق مرغاب و هریرود که در صحرای ترکمن فرو می روند. در سیستان هیلمند یا «هیرمند» و در حد شمال شرقی فلات ایران رود بزرگ آمویه که از بدخشان شروع شده به دریای آرال می ریزد.

فلات ایران دارای چند دریاچه است و علمای معرفت الارض آنها را باقیمانده ی دریایی می دانند که وقتی قسمت اعظم فلات ایران را در زیر خود داشته. دریاچه های مزبور از قرار ذیل است:

در شمال و غرب فلات و صفحات مجاور آن: دریاچه ارومیه، در طرف غرب آذربایجان و دریاچه ی وان در ترکیه در ۱۵ فرسخی حدود ایران و دریاچه گی چای در قفقازیه. مهمترین اینها، دریاچه ارومیه است که عمق آن پانزده ذرع و آب آن خیلی شور و تقریبا در ارتفاع هزار متر از سطح دریای اقیانوسی واقع است (دریای اقیانوسی یعنی دریایی که با اقیانوس مرتبط است). در پارس دو دریاچه مهارلو و نی ریز، در سیستان دریاچه ی هامون که فاضلاب آن در سالهایی که بارندگی می شود به گود زره می ریزد. در کرمان هامون دیگری است موسوم به نمکزار (بعضی اسم این دریاچه را جزمٌریان نوشته اند). آب دو رود کوچک بمپور و هلیل به این هامون می ریزد. بین تهران و قم، دریاچه ی قم یا حوض سلطان.

از طرف شمال چنانچه گفته شد، فلات ایران به دریای خزر محدود است. این اسم به مناسبت مردمانی است که موسوم به «خزر» بوده و در کنار شمال غربی این دریا، قرونی به سر برده اند(اروپایی ها این دریا را کاسپین می نامند). این دریا از حیٍ عمق به سه قسمت تقسیم شده و گود ترین جاهای آن در قسمت جنوبی است؛ زیرا شمال دریا از جهت لای رود بزرگ اًدیل «وٌلگا» که به دریا می ریزد کم عمق است.سطح دریا ۲۶ متر از سطح دریای اقیانوسی پایین تر است و چنانکه به تجربه رسیده، همواره فرو می رود. سبب آن را از تابستانهای بسیار گرم و تبخیر زیاد آب دریا می دانند.

فلات ایران از طرف جنوب به خلیج فارس و دریای عمان محدود است. خلیج مزبور که از گرمترین جاهای دنیاست و شبه جزیره عربستان را از ایران جدا می کند، به واسطه ی بغاز هرمز با بحر عمان اتصال می یابدو با تمام دنیا از این را مربوط است. شط العرب به خلیج می ریزد و ملل قدیمیه ی عالم مانند سومریها و اًکدیها و عیلامیها و کلدانیها و پارسیها و نیز اعراب ارتباط تاریخی نزدیک با این خلیج داشته اند و سواحل آن مهد تمدن های خاموش عهود قدیمیه است.

جزایر بسیاری در این خلیج است که بزرگترین آنها قشم و بحرین می باشد. فلات ایران دارای معادن زیادی است، از قبیل مس، آهن، سرب، زغال سنگ، مرمر، گل سرخ، فیروزه و … و چنانکه علمای فن گویند، قسمت بزرگ فلات ایران روی نفت قرار گرفته، ولیکن چون به استخراج معادن هنوز کاملا نپرداخته اند محصولات آن بیشتر زراعتی است و از جهت آب و هوای برّی و کمی بارندگی در بعضی از قسمتهای ایران زراعت فقط آبی است، ولی کلّیاتاً زراعت دیمی در ایران غبه دارد.

Check Also

موسیقی در دوره سلجوقی

موسیقی در دوره سلجوقی سلجوقیان تا آنجا دوستدار هنر بودند که آلپ ارسلان، دومین فرد …